Badania na zamku w Szprotawie

Wzniesiony najpewniej na przełomie XIII i XIV w. z inicjatywy książąt głogowskich, zamek w Szprotawie usytuowany został na stromej skarpie nad południową odnogą rzeki Szprotawy. Jego owalny plan o wymiarach 24 x 33,5 m może sugerować, że zbudowano go na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu. Dziedziniec otaczały kamienno-ceglane mury obwodowe o średnicy dochodzącej 2,5 m, dziś najlepiej widoczne od strony południowej. Badacze sądzą, że w jego wschodniej części znajdował się prawdopodobnie dwukondygnacyjny budynek mieszkalny (?). Wjazd do zamku prowadził od strony północnej. Zamkowe mury sprzężone były z fortyfikacjami miejskimi jednak od miasta zamek oddzielała nawodniona fosa ze zwodzonym mostem.

W latach 1476-88 zamek w Szprotawie był siedzibą księcia Jana II żagańskiego podczas wojny o księstwo głogowskie. Zamek został zdobyty przez wojska króla Macieja Korwina i po 1488 r. stał się siedzibą starosty. Na początku XVI w. do murów odwodowych dostawiono wydłużoną półkolistą kamienną basteję. Na przełomie XVI i XVII w. zamek przebudowano w stylu renesansowym. Z zachowanych opisów wiemy, że główny budynek był w przeważnej części murowany i posiadał pięć izb (jedna z nich mieściła się w bastei), oraz małą kuchnię i dwie piwnice.

Podczas oblężenia miasta w czasie wojny północnej w 1642 r. zamek uległ dewastacji. Dzieła zniszczenia dopełnił pożar z 1672 r. Pozbawiony cech obronnych obiekt został przebudowany na słodownię browaru. Wzrost znaczenia religii protestanckiej na Śląsku był powodem podjęcia decyzji o budowie w Szprotawie zboru ewangelickiego. Wykorzystano w tym celu zachowane zamkowe mury i w latach 1745-47 w miejscu dawnego zamku stanął kościół. W 1822 r. przebudowano go w stylu klasycystycznym. Nową fasadę od strony miasta tworzyła czterokondygnacyjna wieża z piętrowymi przyległościami. Po 1945 r. nieużytkowany kościół popadł w ruinę i został częściowo rozebrany.

Wzmianki źródłowe niewiele mówią o formie zamku, fazach jego przebudowy czy genezie. Prowadzone dotychczas sondażowe badania archeologiczne prowadzone na terenie zamku nie doczekały się niestety opracowania i publikacji. Niewielki stan rozpoznania tego obiektu, dodatkowo znacznie skomplikowały podjęte przez jednego z proboszczów zarządzających kościołem na początku XXI w. nielegalnych prac budowlanych skutkujących wykopaniem czterech wykopów, odsłaniających relikty potężnych kamiennych ław fundamentowych, ale również niszczących zabytkowe nawarstwienia kulturowe dziedzińca zamku książęcego.

Planowane badania archeologiczne miały za zadanie doprowadzić do maksymalnego wyzyskania informacji płynących z nielegalnych wykopów oraz dokończenie tych wykopów do calca. Warunkiem niezbędnym jest doprowadzenie tych wykopów do stanu w którym możliwe będzie zadokumentowanie profili, przypisanie odkrytych materiałów do konkretnych warstw zarejestrowanych w nielegalnych wykopach, dokumentacja reliktów architektury i ich interpretacja.

Prace na terenie zamku rozpoczęły się od uporządkowania terenu i przeprowadzenia powierzchniowej penetracji przy wykorzystaniu detektorów metali. Miała ona na celu nie tyle pozyskanie zabytków metalowych, ale przede wszystkim oczyszczenie działki z metalowych śmieci przed planowanymi badaniami z użyciem magnetometru i georadaru. W pracach udział brali udział wolontariusze z Lubuskiej Grupy Eksploracyjnej. Kolejnym krokiem były przeprowadzone badania georadarowe i geomagnetyczne, mające wyjaśnić przeznaczenie występujących w nielegalnych wykopach reliktach architektury. Badaniami nieinwazyjnymi objęto cały dziedziniec założenia i wykonał je Janusz Osowiec. Wykazały one obecność kilku anomalii w profilach, które w kolejnych latach badań spróbujemy sprawdzić sondażowo.

Prowadzone przez nas prace związane były z wyrównanie ścian nielegalnych wykopów, wyprostowanie krzywizn wykopów oraz wprowadzenie do nich kątów prostych, jak i ich dokopaniem do calca w celu uzyskanie pełnej sekwencji stratygraficznej. Działania te będą prowadzone warstwowo z zachowaniem warstw naturalnych występujących w tych wykopach. Po tych działaniach nastąpiła pełna dokumentacja wszystkich ścian wykopów badawczych, w celu uzyskania kontekstu chronologicznego odkrytych reliktów architektury.

W wykopie założonym w południowo-wschodnim fragmencie obwodu, w pobliżu wejścia do bastei, stwierdzono występowanie muru biegnącego w linii wschód-zachód, oraz zasypanej studni zamkowej o drewnianej cembrowinie (niestety niezachowanej). Szyb studni o wymiarach około 120cm /120 cm oszalowano deskami. Najpewniej w XVI wieku studnię zasypano rozbiórkową cegłą gotycką Póki co mur fundamentowy budynku o nieznanej funkcji, odsłonięty na długości około 3,35 metra, zlokalizowanego prawdopodobnie wzdłuż południowej kurtyny muru obwodowego. Ławę fundamentową wzniesiono w wykopie szalowanym, z użyciem eratyków układanych warstwami wysokości około 60 cm. Zespoliła je zaprawa wapienno-piaskowa.

W wykop badawczy zlokalizowanym w północno-zachodniej części dawnego dziedzińca zamkowego, odsłonięto odcinek ściany biegnącej łukiem z północnego-wschodu na południe, oraz przylegające do niego od zachodu fragment zerwanego sklepienia. Przy południowej granicy wykopu uchwycono murowany filar /ścianę, który wzniesiono pod sklepieniem. Najstarszym (najpewniej XIV w.) reliktem stwierdzonym w wykopie badawczym, jest mur biegnący łukiem z północnego- wschodu ku południowi. - sklepienie piwnicy Drugim chronologiczne (XIV/XV w. (?)) reliktem zadokumentowanym w tym wykopie, jest fragment zerwanego sklepienia. Najmłodszym chronologicznie murowanym fragmentem zabudowy w zasięgu wykopu badawczego elementem jest odcinek nieznanej budowli zamykający wnętrze piwnicy od południa. Łączyć można go najpewniej z XVI w.

Badania przyniosły również odkrycie ogromnej liczby zabytków. Trwa inwentaryzacja i konserwacja znacznej części z nich, jednak dość powiedzieć, że pośród materiałów masowych pozyskano 1115 fragmentów ceramiki naczyniowej, 27 fragmentów kamionki, 130 fragmentów kafli (w tym wiele z przedstawieniami konkretnych historycznych osób), 14 fragmentów szkła, 23 fragmenty ceramiki budowlanej, 288 kości zwierzęcych, 84 fragmenty przedmiotów żelaznych i 3 przedmiotów z brązu. Pośród zabytków wydzielonych wyróżnić należy srebrne monety: śląski halerz Krosna Odrzańskiego z 1430-1476 r. oraz saksońską monetę Jana Jerzego z 1638 r. Pokaźny zbiór wśród odkrytych przedmiotów stanowią militaria, przede wszystkim ponad 10 grotów bełtów oraz fantastyczna ostroga rycerska, datowana na ok. 1500 r. Z przedmiotów kościanych wymieńmy bierkę domina. Trwają prace związane z opracowaniem tych zabytków.

Po zakończeniu eksploracji warstw w obrębie zamku przeprowadzona została pełna inwentaryzacja geodezyjna oraz skan 3-D odsłoniętych reliktów architektury, wykonane przez niezawodnego Piotra Domagalskiego. Badania architektoniczne odsłoniętych murów wykonał prof. Andrzej Legendziewicz z Politechniki Wrocławskiej.

Prace na zamku będą w przyszłym roku kontynuowane.

Prace zrealizowano na zlecenie Fundacji Archeologicznej Archeo. Były one finansowane przez Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w ramach zadania "Promocja osiągnięć w zakresie opieki nad zabytkami i upowszechnianiem wiedzy o zabytkach województwa lubuskiego".